Эх орныхоо умард зүг аялсан минь.
Өргөөнийхөн маань тун удалгүй Монгол орныхоо хойд хил болон Амарбаясгалант хийдээр аяласан билээ. Тун их адал явдалтай гайхамшигтай түүхтэй явж билээ. Замдаа байгалийн сайхныг тольдон баясаж,энэ тэр үүлийг ажинхан явж байхад,ямар учиртайг мэдэхгүй баавгайн дүрстэй үүл харагдаж байж билээ.Бид замдаа Дархан өнгөрөөд нэг голын гүүр гараад,орой болсон тул уул руу дөхөж замаар гаран хоноглох боллоо.Тэнд жигтэйхэн их шумуултай,шумуул нь томоо том.Сэлэнгийн шумуул том гэдгийг сонсож байсан,мөн олон жилийн өмнө арван жилийн сурагч байхдаа сургуулийн 9-р ангийнхан Хялганатын модны үйлдвэрт зуны амралтаараа ажиллацгааж байсан тохиолдол бий.Гэвч тэгтлээ хазуулж сүйд болсноо санахгүй л байна даа.Гэтэл энд ёстой дамжлах нь ээ,зүгээр ч үгүй хорлонтой хазахыг яана.Овоо зузаан хувцастай байхад нэвт хазаж байсан шүү.Шөнө түүдэг асаан,галын гэрэл илчинд буурлуудаа буулган ундаалж,үйл хийцгээж байлаа.Энэ шөнө Эрлэгийн буурлаа, дээдсийн тусламжтайгаар анх буулгаж билээ.Ямар ч яриа хөөрөө байхгүй архирсан хүн л байсан даг,их хүчтэй байдаг бололтой мордохдоо арагшаа унатал саваад гарч билээ.Салхи гаргасан байсан болохоор шумуул нь алга болж,тухтай унтсан ч үүр хаяармагц шавж өгдөг байгаа.Нар мандсан хойно тэндээс хөдөлж,хойд нутагт хүрч билээ.Тэнд огт санаанд оромгүй хачирхалтай үйл явдал болж өнгөрөв.Нэг газар би санаандгүй очиж зогссон чинь нулимас гарах гээд их сонин болов.Манай ээжийн минь талын нэг буурал Сэлэнгийн саваар нутаглаж байсан гэж хүүрнэж байсан юм.Тэгээд л тэр буурлыгаа нутаг усандаа ирээд уяарч байна гэсэн шүү юм бодоод байв.Дараа нь учир явдал тодорхой боллоо.Гурван мянган жилийн өмнөх амьдралынхаа ул мөрөөр явж байжээ.Яг энэ аялалд явсан болгон тэр үед байсан байлаа.Түүхийн үйл явдлын товчооныг Утаа удган,Аянгат удганы гараас барин мэдээлэл маягаар ч юм шиг,эсвэл бүүр яг тэр үед очин хараад яриад байгаа юм шиг,ам ангайтал ярьдаг байгаа.Итгэхэд бэрхтэй энэ яриаг сонсоод,үнэн худал хоёрыг дэнслэхээсээ илүү гайхаж орхисон билээ.Тэнд байсан хүмүүс бүгд гайхацгааж байсан тул өөр өөрсдийнх нь байрлаж сууж байсан ором мөрийг үзүүлсэн юм.Тэр ором мөр бүр эздийнхээ биеийн хэлбэр,хэмжээтэй яг таарч байсан нь олны гайхшлыг төрүүлэхээс илүү итгэлийг нь нэмж байв.Миний очоод уйлах гээд байсан тэр газар нь 3 мянган жилийн өмнө сууж,шархаа эдгээж байсан газар нь байжээ.Ором хэлбрээр нь дагуулж байраа эзлэхэд,яг миний хэмжээ байхаар барахгүй,гар тавьсан газар нь хүртэл миний гарын хэмжээтэй урт өргөн,бүдүүн нарийнаараа таараад байгааг юу гэж хэлэхээ мэдэхгүй гайхаж байлаа.Тэгэхээр энэ газар нутагт эрт дээр үед,газар усаа хамгаалан тулалдаж явсан нэгэн өтгөсийн хойд төрөл юм болов уу гэсэн бодол төрж билээ.Сүнс төрөл хөөн эргэн төрдөг гэдэг нь үнэн бололтой.Гэхдээ энд байгаа өргөөний улаач нар маань бүгд мөр зэрэгцэн тулалдаж явцгаасан андууд байсан нь хамгийн утга төгөлдөр тохиол байлаа.Ийм байна гэж хэн санахав дээ.Үлгэр үнэн болж,үлгэрийн баатрууд амилаад байгаа юм биш үү.За тэгээд баахан алмайрч гайхацгаасан хүмүүс сонин хачныг сонсон шаагилдаж байгаад,цааш хөдлөн Гүн нуурт ирж хоноглоцгоолоо.Их сайхан орчинд багахан амралтын газар тухалж,шөнөдөө хөөрцгөөсөн бид,Аянгат удганыхаа байрлаж буй газар цуглаж,мэлмий тэнгэрийн хоёр үрээр гараас нь бариулж олон газраар аялсан билээ.Хаан дээдэс өөрөө бууж ирээд,тэр хоёр үрийн гараас барьж аялуулсан юм.Эхлээд лусын орноор аялсан билээ.Би яг хажууд нь сууж байсан.Сонсгол муу болохоор хэлж ярихыг нь сонсох гэж дандаа урд нь суудаг,манайхан ч уриалгахан байдаг шүү.Миний мэдэрч мэдэх гэж юу байхав.Хааны гар, орны толгойн хөндөл дээр таарч байсан болохоор би саваагүйтээд орны хөлөөс нь барьчихсан сууж байсан юм.Нөгөө хоёр үр аялаад л,харсан үзснээ бидэнд хэлж дамжуулаад их зугаатай байлаа.Гэтэл би өөрөө далай усанд орчихсон хараад зогсож байдаг юм байна.Гайхсан гэж жигтэйхэн,лусын ордон гэдгийг нүдээр харж,далайн агааржуулалт яаж явагддагийг тод хараад зогсож байсан.Тэндээс буцаж ирээд болсон явдал,үзсэн харснаа бусдадаа хэлээд,нөгөө аялсан хүүхдээс тийм зүйлийг харав уу гэхэд харсан байлаа.Дараа нь наран ээжийн амьдралыг харах аялал хийв.Наран дээр амьдрал байдаг юм байна лээ.Би бас чирэгдээд явсан юм байх даа хэ хэ.Дараа нь сарны амьдралыг харах аялал маань жаахан бүтэл муутай болов.Учир нь сарны дотогш орохдоо нөгөө хэдээс хоцроод,тэр нэг гурвалжин хонгил дундуур мөлхсөөр байтал хоцорчихсон байсан.Тэр хонгилоос гараад хартал ургасан талстууд цэцэг адил дэлбээлж байлаа.Цааш явах гэтэл тэд маань буцсан тул татагдаад ирчихлээ.Мэлмий тэнгэрийн охин эргээд хартал цагаан толгой харагдаад хоцорсон гэж хэлдэг байгаа хэ хэ.Хаан дээдсийнхээ чадвараар,орны хөлөөс барьсан төдийгөөр тэгээд явчихсан байгаа юм даа.Намайг мэдэж байсан байх аа.Тэгсэн ч хөгшин буурал болохоор үзүүлэх гээд, надад мэдэгдэхгүй дагуулаад явсан байх гэж одоо би боддог.Энэ мэтээр хөгжилтэйхэн тэр үдшийг өнгөрөөв өө.Маргааш нь нуурын усанд шумбаж,орой нь галын бөөлөө хийцгээгээд,их урамтай хөөртэй бид нөгөө аяллаа хийх болов.Хоёр аялал хийгээд л хаан дээдсийг залсан Аянгат удгантай зэрэгцээд,манай хэсэг нөхөд хэвтчихсэн тааваараа байх үед Мухулай жанжин улаачдаа дайрч орон хилэнтэйгээр орноос буухыг тушаав.Нөгөө зэрэгцээд тухласан байсан нөхдүүд,яасан түргэн ч хөдөлдөг юм,лав хугацаатай үзүүлбэр үзүүлж байсан бол яавч тэгэж хөдөлж чадахгүй дээ.Нүдний хараа ч гүйцэхгүй хурдан хөдөлж билээ,одоо ч нүдэнд харагдаж байна хэ хэ.Хаан дээдсийг үл хүндлэн ёсгүй аашлав гэж ганц дуугарахад год харайгаад л номонд оров. Арга ч үгүй шүү дээ,бид хаан дээдсээ хүндлэхгүй зэрэгцээд хэвтчихсэн. Аянга удган,өөрөө нийтэч,хээгүй болохоор бид ч юм бодсонгүй ёс алдсан билээ.Тэр өдрөөс хойш Тэнгэр удганыг бид,Дээдэс гэж дууддаг болсон билээ. Энэ нь ч зөв бөгөөд улаач,өвгөдөө буулгадаг тул аав нь хүндэлдэг шиг эзэн хааныг буулгадаг хүнийг бид тийн дуудахаас өөрөөр байж болно гэж үү. Дараа гаригт нь нуурын амийг сэргээн,тэр хавийн газар орны эздүүдийг идэвжүүлэх үйл хийгээд Амарбаясгалант хийдийн зүг жолоо заллаа.Замаа товчлох санаатай нутгийн замаар явах гэсэн нь мухардах байдал руу оруулах болсон тул эргээд л төв замаараа гялалзуулах боллоо.Ингээд давхиж давхиж явсан чинь их олон унаа тэрэгний гэрэл маналзаж,их чухал үйлэнд шамдан яарч байгаа нь илт байв.Зам муутай байсан юм болохоор нэгэн зогсож байгаа тэрэгтэнгээс асуухад Амарбаясгалант хийдийн бумбын ёслолд оролцох гэсэн сүсэгтэнгүүд хөвөрч байжээ.Нэгэнт шөнө болчихсон байсан тул явуулын бид нар нэгэн уулын өвөрт хоноглоцгоов.Өглөө эртээ сэрээд харцгаахад тэр уулынхаа ард буусан байлаа.Бүгд босоод өглөөний унд цайгаа бэлдэх болоод байтал Аянгат удган тэргүүтэй нэг хэсэг маань сөгдөж барин,уйлалдаж уналаа.Ямар нэгэн учиртай газар байна гэдгийг өмнөх туршлагаасаа мэдэж байсан тул дөхөөд очтол мөн самсаа шархираад,нэг л уярал хайрлалын халил шиг бие махбодийг догдлуулаад ирэв.Гэхдээ нэрэлхээд ,бас сайн мэдрэхгүй байгаа тул гайхшрал давамгайлаад,тэгсэн мөртлөө шаардуулах зүйлгүйгээр сөгдөн залбирч байлаа.Сэтгэлийнхээ эгзэг учрыг олохгүй маанагтаж байтал хэн нэг нь,(Утаа удган байсан болов уу тэрнээс өөр хэн ч биш байх),Өндөр эмэг эх байна ш дээ гэх үгс чих дэлдэж,яагаад сөгдөөд байсны учир тайлагдсан билээ.Ямар ч байсан учрыг тайлж чадахгүй ч мэдрээд байдаг юм шиг байна би гэж өөрийгөө тоох аядав хэ хэ. Манай гэрлийн өргөөнийхөн маань юун ямар учир газар болохыг мэдэх үүднээс үүх түүхийг нь уншин тольдсон билээ. Амарбаясгалант хийдийг барихдаа газар шинжээчдийн тавьсан гурван удаагийн тэмдэг яг нэг цэгт давхацсан тухай түүхийг ярьж өглөө.Энэ түүхийг сонсчихоод бид нар хийдийн зүг жолоогоо залан зогсоолд нь унаа тэргээ байрлуулаад,дор бүрнээ хөөрөлдөн үүдээр нь ороод явлаа.Миний хувьд урт үсээ сураар боочихсон тул малгайны хэрэггүй байлаа.Манайхан бөө нар болохоор нэгэнт орж ирснийх нар зөв тойроод гарах санаатай байсан биз ээ.Би лав эхний багана өнгөрөөд явтал бага зэрэг бие эвгүйцэх шиг болсон юм,гэтэл толгой хагас дүйнгэ юм шиг болоод,гар захирагдахгүй хоёр алгаа хүчтэй чанга хавсраад л,олны анхаарал татаад явчихав.Юу болоод байгааг төсөөлөх сөгөө байхгүй,нэг болохоор цугласан олноос ичээд байх шиг,нэг болохоор олныг тоохгүй дөвчигнөөд хилэгнээд байх шиг явсаар үүдээр гарлаа. Үүдэнд гараад эхнэр маань үүдний мөлхөж орж гардаг чулууг зааж,юм хэлээд байхад нь би үл ойшоосон байдалтай хараад л байсан гэнэ.Хамт явсан том биетэй эмч залууг муурч унах гэж байх үед нь л миний толгойноос нэг юм дэгдээд гарчих шиг болов.Тэгээд ингэв гээд бусдад хэлтэл эхнэр минь даан ч тийм байхаа юм хэлээд байхад нэг өөр байсан гэж авдаг байгаа.Эмчийг сэхээрүүлж аваад,юу болсныг цухас ярилцаад л далдын дайн болсныг ойлгов.Миний буурал дээдэс жонон өвөг минь дайрч ороод,улаачаа хамгаалсан нь тэр байжээ.Энэ буурлын маань хөдөлгөөн бусдаасаа тэс өөр ялгагддаг тул эхнэр маань багана тойроход хөдөлгөөн нь мөн юм шиг санагдаад өнгөрсөн юмаа гэж дурсав.Түшээ хийдэг хүн чинь мэддэг болдог бололтой. Тэндээс бид хөдлөөд,өргөөний маань гишүүн гадаадад сурдаг ч амралтаараа ирсэн Ундрах гэдэг бүсгүйн ах дүү нарын гэрт тухлан зочлоцгоов.Хөдөө нутгийн хүмүүсийн зочломтгой сайхан сэтгэлээр дайлж цайлан,ямар учиртай хүмүүс вэ та нар, энэ ууланд хүмүүс хоноглох битгий хэл мөрөө гаргаж зүглэдэггүй юм гээд байцаах нь холгүй асуух юм.Ундрах маань ойлгуулсан байх даа.Тэдний гадаа майхан саваа бариад,гаргаж өгсөн нэг гэрт цуглаад,болсон явдлын тухай,Амарбаясгалант хийдийн түүхийн тухай,оройгүй сүм болсон тухай,өнөө мөргөж уйлалдаад байсан уулын тухай гээд л олон сайхан түүхийг сонсож мэдсэн билээ.Одоо нэгбүрчлэн санахгүй байгаа ч Өндөр эмэг эхийн ар шилэнд тэвнэ,зүү зоож сүмийг бариад,дээврийг гүйцээсэн бол Монгол дуусах байсан байжээ.Өвгөд дээдсүүд минь сүмийн оройг гүйцээлгээгүй нь тодорхой боллоо.Манж нар далд аргаар үзээд ч Монголыг минь изэрхийлэн дарангуйлж уусгаж чадсангүй дээ.Нээрээ нэг нөхөр хөрөнгө босгож,оройгүй сүмийн оройг барих тухай ярьж байсан юм байна.Тэгээд бас бөө гээд байсныг яана аа,хөх Монголыг бусдын идэш болохыг санаархсан юм байх даа.Өнөө цагт Монголынхоо сайхан бүгдийг гул болгон гадны хэврэг гял цал зүйлс,гуншаа болон яншаа хэлийг сурах гэж тэмүүлэн байгаа бүхэн хаашаа яваад байгааг ойлгохгүй юм.Төр засгийн хэнхдэг цээжээ дэлдэгчид ч бусдын улыг долоож,янчаанд цаламдуулж,хойч үрсдээ лай хураах нь хөөрхийлөлтэй.Ёстой нөгөө манж хятдын эрлийзийн угсааны үлдцүүд л өндөр албанд шургалж,үүх түүхийг гутаан өгөр толгойг гашилган угааж байгаа нь үнэн болоод байх шиг.Нэг өдөр л хашаа хүрээгээ сэт татан үерлэх хилэн ундарна даа Монголчуудын минь.Хадуурч байна шүү.Маргааш нь нутгийн хүмүүст дээдэс болон чадварлагууд нь засал хийгээд буцах болсон.Өдөр нь хоноглосон уулынхаа энгэрт бөөлөхөд бас байлдаан болсон бололтой.Би мэдрэмж муу байв уу,надаас айгаад нөлөөлөхгүй байна уу гэсэн шиг инээдэм болж маанагтаад л явж байлаа.Тэгээд хотын зүг жолоогоо заллаа. Мөн тун сонин нь энэ явдлын үеэр хань минь угтай болж, өвөг дээдсүүдээ буулгах нь илэрхий болов. Миний хань мундаг сэтгэлийн тэнхээтэй, зориг нь дэндсэн нэгэн бий. Дээд сургууль төгссөн ч гэрээ сахин охин хүү хоёроо бөөцийлөн өсгөж, намайг халамжлан өдий хүрсэн дээ. Хуучин цагт орон нутгийн шилжүүлэг олдохгүй, орон нутгийн паспорттой болохоор хотод ажил (ар өврийн хаалга үгүй тул, мөн аав ээж арын хаалганд дургүй) олдохгүй байлаа. Хэзээ хойно зах зээлд орсны дараа хотын иргэн болов.  Айлын отгон охин гэхэд шаггүй, уйлж урваганаж гэрлүүгээ гүйж байсангүй, ааштай боловч халамжтай шүү. Миний хувьд ийм хүнтэй нийлсэн нь тэнгэрийн хишиг болжээ. Хадмууд минь ах дүү олуулаа, эгэл малчин амьдралтай эвсэг сайхан хүмүүс. Бид гэртээ л үзэлцэж байхаас гадагш гаргах биш, хотын манай хэд л мэр сэр мэдчихдэг байсан байх. Эхнэр маань анх түшээ болохгүй гээд зүтгэдэг байсан чинь одоо харин буурлуудаа санадаг, намайг шахаж шаардан буулгуулдаг, буурлууд нь ч жигтэйхэн хайртай нэгэн болчихдог байгаа. Эрхэлж байгаад л ам шүдийг нь сугалж өгнө шүү дээ. Манай гэрийнхэн бүгд хэл ам сайтай болохоор буурлуудтайгаа хөөрөлдөж өгнө дөө. Ёстой нэг хүн атаархмаар хөөрөлдөнө. Ингэж хөөрөлдөх нь бас буурлуудыг улам сайн биежихэд нь тустай байдаг юм байна. Манай гэр гэдэг бүгд л бөө болох шинжтэй шүү. Охин маань бас улаач болно. Үүнийг манай буурлууд өөрсдөө хэлэхээс гадна өөр олон улаач нар  хэлж байсан юм. Миний охин ч дэндүү сэргэлэн, тал талын авъяастай сүрхий хүүхэд бий. Амьдралын ороо бусгаа нугачаан дунд алдаж онож яваа л нэгэн. Өрх гэрийнхээ амьдралыг алдхан биендээ үүрч, өөрийгөө багаасаа л нээх гэж толгой даасан хүүхэд билээ. Хань ижилтэй, 2 сайхан охинтой болж, бүгд нэг дороо шавалдан хүргэнийхээ цалингаар болгох гэж хуруу хумсаа хугалж байгаа ч охин минь хажуугаар нь үйл эхлэх гэж зүтгэж байна даа. Өнөө цагт аливааг шинээр эхэлнэ гэдэг хөрөнгө мөнгөнөөс аваад зөвшөөрөл энэ тэр нь яасан ч хэцүү болсон юм. Хүний эрхлэх ажил, амьдрал нь хуулийн хүрээнд л байгаа бол зөвшөөрлийг нь өгөөд, хяналт сайн байвал болчихмоор санагдах юм. Гэтэл элдэв арын хаалгагүй хүн үйл эхлэх нь бүү хэл үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй хүнд суртлын хаалт ч хэцүү юм аа. Энэ ч яахав, над мэтээр хэлүүлэлтгүй олон мэдэж байгаа хойно доо. Хадуурах нь байна шүү. Буцах замдаа үл ойлгох явдал болж байлаа.Хүмүүс маань тэглээ ингэлээ гээд л зарим хүнийг нь засаад ч болдоггүй хэцүү юм боллоо.Сураглаж үзвэл лам нарын тарнийн үг шившлэг дагаад яваа юм байна гэнэ.Галаар,салхиар,усаар засал хийгээд ч нэмэр алга.Миний эхнэр хажууд уйлан дуугарах нь холгүй бие нь эвгүйрхээд,унаанд яваа бусад маань ч чилээрхээд нэг биш ээ.Би ч яахав юу ч мэдрэхгүй болохоор бие зүгээр байдаг,тэр нь амар юм уу даа.Тэгэхдээ ийм байх нь дарьтай торхон дээр сууж байгаатай адил байх даа,бүү мэд.Хотод ирж байж л Аянга удган олон хүмүүсийг засаж өгөв. Ийнхүү аялан явах туршдаа суралцан байлаа,гэрлийн өргөөнийхөн маань.Өчүүхэн бага алдаа ч гаргахгүй ёсгүй хариуцлагатай үйлийн гараагаа эхэлсэн шинэхэн улаач бид нар чадвар туршлагатай, мэдрэмжтэй Хаан дээдэс-Аянгат удган, Зөвлөх их удган,Хурцаа зайран зэрэг бусад хүмүүсийн зааж,сургаж буйг өөрсдийн хүлээн авах чадварын хэмжээнд шингээж байгаа буй заа.Манай өргөөнийхөн чинь мэдсэн сурснаа бие биендээ хэлж ярьж,туршлага солилцдог сайхан журамтай болж байна.Харин зөв ойлгож,хэрэгжүүлж чадах нь тухайн хүний төвшин, чадвар нь мэдэх биз ээ гэж би боддог болов.Амьхандаа хичээх л юм байна.Бусдын дотор хэр зэрэг чадвар,мэдрэмж сууж байгаагаа харьцуулах болон төвшингөө мэдэх,буруу зөв мэдэрч байна уу гээд түмэн бодол хааяа толгойд эргэлдэнэ.


Аялан явж үйл хийсэн минь
7 сарын эхэнд өргөөнийхөн маань Аянга удганы хамт Өндөр дээд хайрхан Бурхан халдун уулынхаа бараа харагдах хормой хол газраас хайрхан уулаа амилуулах үйл хийв. Эхлээд амьтай эсэхийг мэдэр гэхэд өөрийнхөө хэр хэмжээнд мэдрэх гэж хичээв. Ямар нэгэн байдлаар мэдрэх гэж хичээсэн боловч нэг л дүнсгэр,уйтгартай хүйтэн байсан. Тэгээд бөөлөхөөр болж буурлуудаа буулгах гэж хэсэг хугацаанд хэнгэргээ цохьсон боловч удаж байж орж ирсэнсэн. Өөрсдийн амьдарч байсан нутаг усандаа мөргөж сөгдөн баясцгаасан юм байна лээ хөөрхийс минь. Бөөлснийхөө дараа мэдрэхэд ямар сайхан мэдрэмж мэдэрсэн гэж санана. Урьд өмнө хээр гадаа уул ус амилуулах гэж бөөлж байсангүй болохоор харьцуулах туршлага байхгүй байна. Түүдэг тойрон бөөлөхөд ч сайхан байдаг юм байна. Манай нэг буурал охиноор минь түшүүлэн явж хаан дээдэст сөгдөн золгосон доо.Тэр хоёр тэврэлдэн уйлалдаад л,би юу болж байгааг мэдэрч байгаа ч хянаж чадахгүй их сонин байлаа.Хаан дээдсийн хэлсэн:Миний балчир жанжин гэсэн үг одоо үлдэж,бусдыг мартжээ.Тухайн үед бичиж тэмдэглэж авалгүй намирсаар олон сарын дараа бичиж байгаа болохоор мартсан зүйл их байна аа.Мөн энэ зүг рүү явахаас өмнө Найрамдал зусланд бөөлөх үед буурал минь буучихаад түүдгийн дэргэд бөөлөх гэхэд нь нэрэлхээд буюу бусад улаач нараас(ихэнх нь залуучууд тул) санаа зовоод босоогүй сууж байлаа.Түшээ маань босож гал дээр сийл гэж шахахаар нь багачууд,залуучууд л сийлэг гээд хүчлээгүй билээ.Тэгээд Бурхан халдун явж байхдаа замд хэсэг залуучууд буюу насан бага хүүхдүүд,буурлуудаа буулгасан улаач нартайгаа ярин зогсохдоо:Багацуул гал дээр сийлэг гэж нэрэлхснээ ярьсан чинь,буруу ойлголт төрүүлж миний буурал хэлсэн мэтээр ярьчихсан юм уу яав,угийн хамаагүй яриатай болохоор буруу үг хэрэглэчихэв үү,нэг охины буурал нь дайрч орж хилэгнээд,нөгөө охин ухаан байдаггүй. Аянга удган аргадан тайтгаруулж,учрыг асуун байж мэдэв.Миний хажуугаар нэг хүү хамаа бусын зүйл хэлж,хилэнг нь хөдөлгөснөөс гадна миний ярьсанг буруу ташаагаар ойлгожээ.Тэр хүү 108 удаа өршөөл эрэхээс өмнө амжиж,би учир байдлаа хэлж зөв ойлгуулав.Эндээс бусдын дэргэд болон буурлуудын дэргэд үг хэлээ хямгадаж байхыг бодол санаандаа хатингатуулж авав.Бурхан халдун хайрханд очиход байгаль эх хүсэн хүлээж, баярлаж байгаа мэт хураар угтаж авлаа.Үйлээ хийж байхад хур зогсож,тэнгэр боломжоор хангаж байгаа мэт бүхий л ажиллагаа маань ёстой санаснаар болж байлаа. Арга ч үгүй биз ээ,энэ олон буурал дээдсүүд нэгэн дор цуглаж,улаач үрсүүд нь нэгэн санаатай байхад үйл бүтэх ёстой доо гэсэн бодол, сэтгэл санааг минь түвшин байлгаж байлаа.Хэлж илэрхийлэхэд бэрхтэй юм даа,үзэг цаас нийлүүлж байгаагүй надад хүндхэн даваа байна шүү. Аянга удган маань үйлийн утгыг тайлбарлан,нялх балчир улаач бидэнд сургаал сургамжаа харамгүй өгч байв. Тэр явдлаас хойш бараг  сар гаран болж байхад алдар нэрээ хэлэх гээд л байх болов. Миний хувьд би өөрөө нэр хэлэх гээд байгаа юм шиг санагдаад, эсвэл элийрч солиорч байгаа юм шиг бодогдоод хэцүү болов. Нэг л утга үгүй жүжиг болчих гээд л, миний насны өндөрлөгөөс харахад байж боломгүй юм шиг санагдах нь хяслантай. Толуй гэдэг алдартай дээдсийн нэрийг хэлэх гэхэд хүлээж авалгүй, тэр байтугай хуяг, хэрэгслэлээ хурааж далд хийхээр ханьтайгаа марган байх өдөр залаалсан багш маань утас цохин маргааш найрамдал зусланд ирэх зарлиг өгөв. Маргааш нь яваад очтол удганы буурал дээдэс бууж ирээд, миний итгэлгүй байгааг хэлж дахин ийм байдал гаргахгүй байхыг анхааруулж, Толуй дээдэс буугаад 30 гаруй гариг болж байна гэж айлдлаа. Ингээд л эзэн дээдсийн отгон хүү Толуй эзний удмын тамгатай улаач гэдгээ мэдэж, дахин буруу зөрүү ярьж, буруу үйлдэл хийхгүй хэмээн ам өчгөө өгсөндөө. Хэрэв зөрчвөл өөрөө, намайг цаазын тавцанд аваачнаа гэв. Аминдаа хайртай би та намайг ташуураараа занччих гэхэд хаадын үрсэд гар хүрвэл би өөрөө цаазын тавцанд очно. Тэнгэрт хатуу дэгтэй байдаг гэх ухаантай зүйл айлдсан билээ.Энд бусад буурлуудынхаа алдар нэрийг эргэлзээгүй батлан мэдэж санаа амарч билээ.Мунхаг үр минийхээ эргэлзэн байгааг бодолцож,залаалсан багшийн минь дээдсээр хэлүүлсэн байх гэж тэднийгээ өрөвдлөө. Энэ өдрөөс хойш эргэлзэх минь шуударч, үйлэндээ зүтгэх болсон. Зүтгэх гэдэг маань таньж мэдэхээс эхлэх нь зүй болохоор ойр тойрноосоо аваад орчлонг мэдэх хүсэлдээ дийлдэн байна. Өргөөнийхөн маань мөн мэдэхийн хүсэлд хөтлөгдөн өдрөөс өдөрт төлөвшин байна. Энэ үйл явдал цагаа болоход нэгэн хүсэл зорилготой, бие биенээ хүндэлсэн зангидсан гар шиг цул шинэ хамт олон, дийлэгдэшгүй хүчин төрөн гарна гэж итгэдэг дээ би. Одооноос алдаж онох ч алдаагаа засан урагшлахад саад тотгор байхгүй. Бид гадны үзэл суртал, хүсэл бодлогоор биш өвгөд дээдсүүдийнхээ хүчирхэг байсан эрдэм, оюунаар луужин хийж байгаа тул алзахгүй дээ. Дараа нь өргөөгөөрөө Дархан явж Зулзагын гол гэдэг газар очиж үйл хийн элдэв зүйлд суралцан явав. Нарны тахилга хийж, тэр газрын амь юуг сэргээн нэгэн амралтын газрын дэргэдэх сайхан модыг амилуулан шид шингээсэн Аянгат удган болон хаан дээдсээ бишрэн байлаа. Энд ирсэн даруйдаа орчин тойрны хар юмсыг хөөн зайлуулж,хамгаалалтаа татсан юм.Би ч яахав овилгогүй болохоороо хаан дээдсүүд болон Аянга удганыгаа хуураар үйл хийж байхад нь ямар байдгийг туршиж үзэх гэж зэрэгцээд хуур татаж мангартав.хэ хэ.Юун дуурайж үйл хийх,болж байгаа болон болоогүй хоёроо ч мэдэхгүй ичмээр юм болсон доо.Намайг тэгэж дэггүйтэж байхад хилэгнэж барьсангүй шүү хэ хэ.Харин дараа нь хотод ирсэн хойно явсан аяллынхаа алдаа оноог шүүн хэлэлцэж байхдаа,намайг дэг ёс баримталж байхыг өршөөнгүй хэлж сануулсан билээ.За,тэгээд хар муу юмсыг хөөн зайлуулж,хамгаалалт хүрээгээ татсны дараа бидний хэдэн шинэхэн улаач нар харваа намнаанд өртсөн байцгаалаа.Яасан ч амархан байдаг юм,сонин шүү.Тэнд шинжлэх ухааны ололтыг ашиглан хүмүүсийн гэрлэн бүрхүүлийг хэмжиж,гэмтэлтэйг засан сайжруулж байв.Тэр олон хүмүүсийг засах үйл хийхдээ Аянга удган болон хаан,дээдсүүд минь уйгагүй ажиллаж байв.Намайг ч гэсэн харваанаас салгаж өгөхдөө,алчуур бэлдэж дээ гэж Аянга удган минь хэлэв.Юун алчуур гэхэд нулимас арчих гэх зүйлийг бүрхэгдүү хэлэв.Учрыг олсонгүй хоцров доо.Тэгээд шөнө түүдгийн дэргэд Толуй өвөг минь бууж хаан дээдэстэй учран золгож, уйлалдан хайлав. Ямар их хайр, ямар их хүндлэлийг зүрх сэтгэлээрээ мэдэрч байв. Үгээр илэрхийлэх хүчин мөхөсдөж байна. Мэдрэмжтэй байгаа болохоор мэдэрч л байлаа.Миний мэдэхээр үр нь гэж хэлсэн,мөн эцэг гэж хэлж байсан.Эхнэр минь түшиж очсон болохоор хажууд сонсож байснаараа хэлэхэд,хоёр өвөг мэдэхгүй хэлээр ярилцаад байсан гэж хэлсэн юм.Хоёулаа маш их уйлцгаасан гэж ярьсан.Лав авч очсон алчуур мэдэгдэхүйц чийгтэй байсан юм шүү.Миний хувьд тэврээд байгаагаа мэдэрч байсан ч бусад тэр ярьсан,уйлсанг мэдэхгүй байв.Тэр байтугай ам хөдлөхгүй байхад юугаа ярьдаг байна,чи худлаа яриагүй биз гэж эхнэрээ хардав.Миний ам хөдөлж мэдрэгдээгүй,мөн уйлж нулимсаа арчаагүй байлтай,гэхдээ тэр нойтон алчуурыг юу гэж тайлбарлах билээ дээ хө. Харин буцах замдаа бяцхан адал явдалтай учирч их багагүй гайхшрал, үл ойлголцол, гомдол тунирхал гээд л тийм гэхийн тэмдэггүй байдалд оров. Цуваанаасаа хоцорсон автобусны хэдэн хүмүүс туршлага дутаж, дайрлагатай таарч багагүй сандарсан явдал болж билээ. Далд ертөнцөд нэвтэрсэн анхны ойлгох ёстой учгийг бие, нүдээр гайхсан тохиолдол минь болов.Өргөөний хоёр боссон үр мөн нэг арван жилийн сурагч жаахан үр гурав замд уйлалдаж,тэврэлдээд сүйд боллоо.Мэлмий тэнгэрийн үрсүүд бие биенээ танин уулзсан байжээ.Энэ хүүхдүүдийн гайхалтай нь энгийн нүдээр далдын бүхнийг хараад байдагт байх юм.Ёстой үзээгүйгээ үзэж,үхэр цам харайна гэгч болов.Тэнд байсан миний мэтийн шинэхэн улаачаас аваад энгийн хүмүүс хүртэл хачирхан гайхацгаасан биз ээ.Энэ миний л үзсэн түүх болохоор өөрийнхөөрөө бичих нь зүйг болгооно биз ээ уншигчид минь. Автобус удаан тул тэр цувааны хурдан тэргүүдийг яаж гүйцэхэв хоцорлоо.Дархан дээр зогсож,идэшний зүйл авахдаа хар сүнсний дайрлагад өртсөн байлаа зарим улаач нар минь.Тэгээд замд гарч замын зоогийн газрын дэргэд зогсоход,ойролцоохон оршуулгын газар байдгийг мэдээгүй тул хар тийрэнгүүд олноороо дайрч,эхнэрээс минь авахуулаад тэнд байсан улаач нар гээд энгийн ба энгийн бус хүмүүсийн өвдөлт ихэсгэдэг юм байна.Би ч яахав,юу ч мэдрэхгүй байлаа.Тэнэгийн дотор уужуу гэдэг шиг нэг бол би юу ч мэдрэхгүй байна,нэг бол надад халдаж чадахгүй байна,эсвэл эд нар жүжиглэж байна гэх ухааны юм бодчихсон явж байсныг яана.Манай эхнэр жүжиглэхээр хүн биш болохоор би л мэдэрч чадахгүй байна гэж сүүлдээ бодлоо. Аз болж тэр автобусанд овоо удсан удган явж таарч,даруй хөдлөхийг сануулж,өөрөө лаа асаан галаар ариутгаж эхлэв.Мэлмий тэнгэрийн нэг охин,та авгайгаа засахгүй бол хэцүүдэх нь гэж хэлдэг байгаа.Яах ёстойг хэлүүлж аваад,бодлоо төвлөрүүлж мэдрэх гэж оролдлоо.Санаа дагасан,яг мэдрэгдсэн хоёрыг эс ялган,нөгөө хар юмыг ховх татаад аваад хаячихдаг байгаа.Эхнэр маань гайгүй болчихлоо гэж хэлэхээр нь үнэн мэдэрчихэв үү,яав гэж эргэлзэж хоцорсон шүү хэ хэ.Зулзагын голд байхад нэг улаач охиныг саваар нь харвасан тул цус алдаж,шөнө эмнэлэгт хүргүүлсэн билээ.Тэр охин автобусанд явж байсан юм.Тэгсэн нэг хүү цагдаа болж ирээд л дүрэмдэж,жаал маргаан үүсгэж уур амьсгалыг бүүр эргүүлээд хаядаг байгаа.Нөгөө охины буурал нь дайрч ороод,хилэгнэж гарав.Нөгөө цагдаа гэсэн хүн чинь улаач болж,тэр буурлын улаач руу харваад байсныг тэсэхээ байгаад буурал нь буужээ.Нөгөө харвасан нөхөр нам болж,би тэр буурлын хилэнг тайтгаруулах гэж учир байдлыг хэлж,зөөлөн байж өршөөхийг гуйж байсан билээ.Иймэрхүү адал явдалтай явж,багагүй зүйл сурч мэдэж авсан аялал болсон билээ.Хотод ирээд буухдаа тэнд байсан энгийн хүмүүст учир байдлыг хэлж ойлгуулан тайлбарласан билээ.Гэхдээ мэдлэг нимгэн болохоор гүйцэт ойлгуулж чадаагүйгээ мэдэж байна даа. Дараа нь цуглаад болсон явдлаа ярьж, алдаа оноогоо дэнслэн, Аянгат удганыхаа харамгүй сэтгэлийн үрээр далд ертөнцийн мэдлэгт суралцах хичээл хийж байхаар болов. Энэ л шинэхэн улаач надад тун хэрэгтэйг хэлэх юун. Тэгээд өргөөний боссон улаач нар харвааг яаж мэдэрч гаргах,сөрөг эрчимтэй хүмүүсийг хэрхэн мэдрэх,яаж өөрийгөө хамгаалж хамгаалалт хийх гээд элдэв аргад суралцаж,амьдрал дээр турших аргыг хийж эхэлцгээсэн дээ. Хэн нэгэн илүү ихийг мэддэг байсан ч тэр нь зөвхөн өөрийнх мэтээр санадаг тул бусдад хэлэх төдийлөн таатай биш байдаг бололтой ер хэлэхгүй шүү.Харин Аянга удган өөрийн мэддэг бүхнээ сайн хэлж өгдөг билээ.Гэхдээ бүүр нарийн ширийн өөрийн буурлуудын нууц чадварын зүйлсийг хэлэхгүй байх нь өөрийнх л хэрэг байлгүй.Бусад зүйлийг сайн тайлбарладаг гэж би боддог.Бас зөвлөх удган минь, багш харамгүй хэлж өгдөг.Ийм л хүмүүсийн өгөөмөр сэтгэлээр далд ертөнцийн агуу эрдэмд хөл тавьж суралцаж эхэлж байна даа.Буурлууд минь үрс биднийгээ сургах гэж дэг жаягаас эхлээд сургаалаа айлддаг болж байна даа.Миний нөгөө зоргоороо байдаг ч лөөлөө болж байна даа.Гэр орондоо хэрүүл хийхийг үнэн үзэхгүй шүү.Буруутай нь заавал биедээ мэдэрнэ дээ,зугаатай ч юм уу даа бүү мэд. Аав минь анх буулгахад ажилтай гээд хөдөө яваад байгаагүй билээ.Өвөг дээдсүүд маань ир гэхгүй,тэднийг зовоогоод яах вэ?,өөрсдөө ирнэ гээд л амгалан байх юм.Буурлуудаа хүлээж аваад гурван сар болж байхад ирэхгүйл байгаа юм даа.Заримдаа өмнөөс нь миний уур хүрээд байгаа юм даа,гэтэл өвгөд амгалан байдаг сонин шүү.Өвгөд дээдсүүдээ хүлээж авсан чинь ажил үйлс яаж ийгээд бүтээд байдаг нь их сонин санагдаад болдоггүй.Хүмүүний амьдралын хэдэн хувь нь далд ертөнцөөс шалтгаалдаг болж байна аа бүү мэд.Бас өөрийн бодол санаагаар хэдэн хувийг хийдэг,далд ертөнцийн түлхээсээр хэдэн хувийг хийдэг бол гээд хачин хачин зүйл боддог болов.Мэдэрч толгойд орж ирж байгаа нь миний бодол уу,нөгөө өвгөдийн бодол уу,өөр хэн нэгэн мэдээ өгч байдаг бол гэх мэтээр эцэс төгсгөлгүй хөвөрч өгнө.Янз бүрийн сонин сонин байдал үзэгдэл мэдрэгдэхээр бүүр төөрөлдөж өгөхийг яана.Олон жил болсон хашир улаач нар болон илүү их мэдрэмжтэй улаач нар учир жанцанг нь мэддэг байх даа.Шинэхэн будаг ханхалсан би ч хэдэн жил будилах юм хэн мэдлээ.Магадгүй бага ч хугацаа орох ч юм уу,өөрийн оролдлого мэдэх байх даа.
Аливаа мэдэгдэж байгаагаа хэрхэн задалж ойлгох,яаж ямар аргаар гүйцэлдүүлэх,тэгээд тэр мэдэрч байгаа нь үнэн юм уу,худлаа юм уу,үнэн худлыг хэрхэн ялгаж мэдэх вэ? гээд түмэн асуух зүйл,бодол толгойд хуй салхи шиг эргэлдэнэ.Яг тийм гээд хэлчих загвар байдаггүй юм байх даа. Хэрэв зөв буруу хоёрыг өөрөө тодорхойлж чаддаг болбол их юмны учрыг тайлах шинжтэй шүү.
Энэ л учиг ухааныг мэдэх гэж олон олон улаач нар тэмүүлэн байдаг биз ээ.Өвгөд буурлуудынхаа хэлж ярьж буйгаар замнах ч,өөрийн гэсэн арга барил ухаантай байж болохгүй юм болов уу.За яахав,цаг хугацаа нь болохоор ойлгох байх гэсэн бодол тайвшруулна.Нэг л ухааныг нь олоход одоогийн минь цараа арай л хүрэхгүй шинжтэй нь мэдрэгдэнэ.Ямар янзын хачин тогоонд орчихсон явж байгаагаа хурдан мэдэх юмсан.Толгой хүрэх,хүрэхгүй ухааны ширэлдээ гэж байдаг юм байна аа.








Уг гарвалаа гаргуулж угаа барьсан минь
12 сарын эхээр байна уу, 11 сарын сүүлээр байна уу нөгөө улаач дүү хүү маань ирэхийг хүсч,бууралтайгаа уулзаарай гэдэг байгаа. Тэгээд очиход буурлыг маань багшийнхаа биед дахиад л буулгаж байх юм.Дандаа ингэж болдог ч юм уу,болдоггүй ч юм уу хэн мэдэх билээ дээ.Тэр улаач хүүгийн маань ээжийн талынх нь бэргэн тулгар биетэй,ураг нь доош суулттай гээд буурлаар засуулах гэж үзүүлэв. Буурал минь улаач хүүг засаад өг гэхэд нь би,алив хүү нь чадна гэтэл  болохгүй хэмээн хориглоод, намайг тэнгэрт холбогдохоороо хийгээрэй гэдэг байгаа.Мөн өөрийнхөө овог удмынхаа нэрний тухай,аль үеэс үүссэн тухай сонирхож асуухад,Төв Боржигоноос гаралтай,Дархадуудтай холбоотой явсан гээд цаашид хэлэхээ шүтээний өргөөндөө бууж байгаад,өөрийн үрсдээ хэлье.Энд цэцгийн дэлбээ шиг олон гадны удмын үрсүүд байна гэсэн дээ.Буурлаа мордсоны дараа багшаас нь учрыг лавлахад,намайг улаач болох ёстойг хэлдэг юм  байна. Би гэдэг хүн урд өмнө өөрийн хоёр хүүхдийнхээ тархины доргилтыг засчихдаг,эхнэрийнхээ савыг барьчихдаг байсан л юм.Гэтэл заавал тэнгэрт холбогдож хийхийг сайтар ойлголгүй,мөн бөөг сайн мэдэхгүй тул нэг л итгэлгүй, нөгөө талаар удмын улаач болж байгаа хүү байхад, өдий нас ахиж, толгой буурал болсон өөрийгөө бас улаач гэхэд тээнэгэлзэж байлаа.Төв Боржигон гэдэг тусдаа овог байхгүй,Боржигон овог дотор Хияд нь төв болж байсныг хэлж байгаа болов уу даа гээд,хаадын угсаа юм болов уу гэж бодож суув. Ингээд гэртээ ирээд Аянга удганд энэ тухайгаа хэлэхэд би танд ойлгуулах гээд багштайгаа уулз гэсэн шүү дээ. Та одоо болтол 2 сар өнгөрч байхад очихгүй байдаг гэж хэллээ. Гэсэн ч мөн л итгэл бага байсан тул одоогийн өргөөнийхөө зөвлөх удганаас бас асуулаа. Тэр үед зөвлөх удган маань өргөөнд нэгдээд удаагүй үе байсан болохоор бас л итгэхгүй, Хасар дээдсийн улаачтай холбогдоход яг бууж байсан үе нь таарч түшээ хүүгээр нь дамжуулж өөрийгөө асуулаа. Нэр усыг нь мэдэхгүй, фээсбүүкээр харьцаж ч байгаагүй тул асуух хэцүү байсан ч далдаас нэг юм одоо асуу гээд шахаад байсан болохоор зүрх гарган асуусан юм. Тэгсэн “Тэргүүн нэгэн бууралтай, тэнхлүүн нэгэн бууралтай, тэнтэр тунтар гэж тонгочиж явахдаа юу мэдэж байсан юм” гэж байна аа таныг гээд улаач нь өөрөө харьцаж, хаан өргөөндөө ирсэн тул Хасар дээдэс яараад мордчихлоо гэж хэлдэг байгаа. Тэгээд итгэх ч биш, итгэхгүй ч биш хоёрын дунд болоод,хэд хоносны дараа өргөөнийхөө Долгормаа гэдэг охинтой харьцаж байсан чинь нөгөө охин, таны буурал ингэж байна гээд хэллээ. Энэ охин мундаг мэдрэмжтэй, бас нүдээрээ хардаг хүүхэд байсан. Гэсэн ч мөн л тээнэгэлзэж байсаар, Аянга удганы багш,аавынхаа хуурай дүү,Улаан хуйлар бөөгийн тэргүүн Өлзийхутаг зайрантай уулзах гэж гүйж явахдаа автобусанд хар сүнсэнд сэглүүлж билээ.Өлзийхутаг зайран ч олигтой зүйл хэлээгүй тул дахиж очоогүй юм даа. Хандгайтад өргөөнийхөн маань салхинд гарч зугаацсан тэр өдөр, зөвлөх удган маань таныг төдөн хүн дагаж явна, толгой онго чинь тантай адилхан юм, одоо ард чинь зогсож байна гээд л барин тавин хэлэхэд шилэн хүзүүн дундуур нэгэн зүйл цохиод авах шиг болоход эргэж харж билээ. Тэгэхэд өргөөний хүүхдүүд гайхаад л эргэж харлаа гэж ойлгоод үлдсэн байхдаа. Ингээд энэ өдрөөс хойш эргэлзэхээ больж, улаач болох ёстой гэдэгтээгээ эвлэрсэн дээ. Нэгэнт бөөгийн удамтай нь үнэн юм чинь, тэрийгээ мэдэх юм чинь хаашаа зугтаахав дээ хөөрхий. Ингээд зөвлөх удганаараа уг гарвалаа гаргуулж, эдлэл хэрэглэлээ хэлүүлж, бичүүлж авлаа.Энэ өдөр эдлэл хэрэглэлээ бичүүлж байхад,хаад ноёдын угсаа гэдгийг дахин хэлэв. Ямар ч мэдлэггүй болохоор босох хүртлээ өөрийн бэлдэх зүйлээ мөн ч их асуудаг байсан. Зөвлөх маань бага залуу хүүхэд гэхэд их даруухан, үг хэл дэг жаягтай, 7-8 жил болсон мундаг удган шүү. Би хувьдаа албан ёсоор багш шавь болж ёс гүйцэтгээгүй ч багшаа гэж боддог, хүндэлдэг, хайрладаг болсон. Энд сонирхуулахад дуудлага үгээ хэлээд, сайн сайхныг бодож байхад сэтгэл санаа сэргэж, үйл бүтээд байдаг юм шүү. Би хэлдэг болсноос хойш гарын алга халуу оргиж, бие чангараад л Аянга удганыхаа зөвлөсний дагуу гэрийнхнээ алгаараа төөнөж эхэлсэн юм. Эхлээд нүдээ аниад алгандаа анхаарлаа төвлөрүүлж байсан ч тоймтой юм болоогүй ч гэрийнхэн минь халуун мэдэрч байсан шүү. Яваандаа би өөрөө бага багаар мэдэрдэг боллоо. Бас нүдээ аньчихсан хэрнээ хараад байх шиг. Мэдэхгүй болохоор дэмий санаа дагаад байна уу гэж бодоод байлаа. Гэтэл сүүлдээ эхнэрийнхээ бие доторх эд эрхтэнг, зүрх нь цохилж байгааг хүртэл хардаг болов. Бас хүмүүсийн биеийн гадуурх гэрлэн бүрхүүлийг ч хардаг болов. Нэг л солиотой юм шиг. Өргөөний хүүхдүүдийн гэрлэн бүрхүүлийг харж хэлж өгдөг болов. Нэгэн өдөр өргөөний нэг хүүтэй цуг автобусанд сууж,Өлзийхутаг зайрантай уулзах гэж явж байсан чинь хороололд хэсэг хүмүүс орж ирэхэд, нэг гар багалзуурдаад авах шиг нүд харанхуй оргиж дотор бачууран давчдаад,хоёр мөрийг таширлаад нэвт жадлах шиг болж, бие өвдөөд хэцүү болоход дуудлагаа хэлээд тусламж гуйхаас өөрийг хийж чадахгүй, мэдэх ч үгүй байж билээ. Тэд ч нэг буудал яваад автобуснаас буусан ч юм уу,хаа нэг тийшээ явчихсан ч юм уу,алга болчихсон юмдаг. Би дунд хаалганы хажуу урдах сандалд сууж, нөгөө хүү хажууд зогсож явсан юм. Тэр өмхий үнэртээд гээд арагшаа явчихсан байна лээ, сүүлд асуухад. Би сууж байснаараа хар муу сүнснүүдэд дайруулж, тэр өдрөөс хойш бүх мэдрэмж минь алдагдсан билээ. Энэ явдал 12 сарын дундуур болсон юм. Анх удаа сэрүүн байхдаа далд ертөнцийн мэдрэмжийг, мөн дайралтыг бие дээрээ мэдэрсэн тохиолдол минь байгаа юм. Хавар 4 сарын дундуур өргөөнийхөн Баянзүрх хайрхандаа мөргөх гэж салхинд гарч билээ.Миний хэллэгээр мөргөх гэх юм уу,эсвэл тахина гэх юм уу бүү мэд,буруу бол мэддэг хүмүүс нь өршөөгөөрэй. Тэр өдөр анх удаа Аянга удгантайгаа нүүр тулан уулзаж, хаан дээдэсдээ гараа атгуулан нялхарч, анх харьцаж байсан үеийг хиргүй тунгалгаар инээдэм болгон хүүрнэлдэж билээ. Тэр үед хэмжээгүй их хайр, дулаан сэтгэлийг мэдэрсэн. Ямар сайндаа сандарч “Таныг хичнээн удаан хүлээв ээ” гэж хэлээд, хаан “Хэдий удаан хүлээгээ вэ” гэхэд 800 жил гэж хариулсан чинь “Чи чинь ийм их настай юм уу” гэж эргэж асуугаад бөөн инээдэм болж билээ. Анх Мөнхгэрэлийн бичсэн бичлэгийг сонссон цагаас авхуулаад би эзэн хааныгаа мөн гэж итгэсэн. Өдий болтол хэн олон түмнээ, газар эхээ, байгаль эх дэлхий ээжийгээ гэсэн чин сэтгэлээр хэлж байв. Хэн үнэн гэж тунхаглаж, ард иргэдээ гэгээрүүлэх гэж зүтгэж байна. Олонд янз бүрээр хэлэгдэн үйлээ хийж, өнгө мөнгөнд шуналгүй оройлж байгаа нь хэн байна. Бусад нь нэр төр, байр суурь, өнгө мөнгөний эргүүлгийн тойрогт л байгаа бус уу. Хаан дээдсээс минь өөр байхгүй байхаа, байх ч үгүй юм. Бусад нь юу гэж ойлгож, хүлээж авах нь цаг хугацаа харуулна бизээ.
Би хэрэглэл юмаа бэлдсээр бэл бэнчин дутахад, дээдэс минь тусалж дарханд өгөхөд дутаад байсан 450,000 төгрөгийг Аянга удганаар төлүүлж,мөн алс холын харь орноос чамд байх ёстой толь хэмээн нэгэн толийг өртөг гарган авчирч өгсөн билээ.Олны гүтгэж хэлж яриад байгаа шиг хүмүүсийн зовлонгоор мөнгө хийгээд байсан биш,харин олонд өөрийн чадах хэрээрээ туслаж,дэмжиж байгааг нүдээр харсан бүхэн хайрлан хүндлэхийн аргагүй байдаг даа.Эгэлхэн их нийтэч зантай,инээмсэглэсэн хамаагүй яриатай,нүдэнд дулаахан сайхан бүсгүй байсан шүү Аянгат удган минь.Харин дээдсүүд буусан үед нөгөө хамаа бусын яриа хааччихав гэмээр их ажил хэрэгч болчихсон байдаг байж билээ.Гэхдээ дээдсүүд ч хүн байсан болохоор бидэнтэй бас инээж хөөрч,тоглоно шүү дээ. Хаврыг аваад 5 сарын 26 нд хээр гарч буурал дээдсүүдээ хүлээж авахаар зөвлөх удган, Боорчи жанжны улаач Энхтөр зайрангийн хамтаар, өөрийн адил шинэ босох багачуудтай нийлээд цугаар явж билээ.Тэнгэр газар,уул усандаа мэдүүлж,хонин шүүсээ бэлдэн бусад хэрэгцээтэй бүхнээ зэхээд,лус савдагтаа өргөл барьцаа өргөх гэх мэт ёсоо гүйцээв.Тэр үед энэ чинь ямар учиртай юм,тэр чинь яаж байгаа юм,ингэхгүй байж болохгүй юу гээд л ер ам хуурай байгаагүй билээ,нялх хүүхэд адил байсан даа хэ хэ. Амьдралдаа үзэж байгаагүй бүхнээ үзэж байгаа болохоор нэрэлхэх гэгчийг мэдэхгүй асууж байсан шүү.За тэгээд түүдгийн дэргэд хуяглаж аваад, хэнгэргээ нүдэж байсан ч ямар ч мэдрэмж байхгүй өдрийг авдаг байгаа хэ хэ. Боорчи жанжны улаач зайран шөнө болтол “Та улаач болж чадахгүй, маргааш хамаг юмаа аваад буцаарай” гээд загнаж гарав. Гомдох шиг, уур ч хүрэх шиг. Өдий насанд ирчихээд олны нүдэн дээр яаж ёсгүй аашлах билээ. Гэхдээ л бусад маань миний уцаарлыг мэдэрцгээсэн байна лээ. Зайран, охинд минь миний шарыг хөдөлгөж, буурлуудыг минь сандаргах гэж л тийн аягласан тухайгаа ярьж, багачуул галаа манан хоносон гэсэн. Бяцхан заль гаргажээ. Би ч яахав, маргааш нь нар мандах үеэр түүдэг асаан байж, ганцаараа хэнгэргээ дэлдэн суулаа. Орж ирээд байгаа буурлуудаа мэдрэхгүй, тогтоож чадахгүй дэмий дэлдээд ядарч байлаа.Нэг удаа хэнгэргээ нүдээд байж байсан чинь уулын бэл харагдаад л,нэг чоно мод хаяалаад эргэн тойрны нутгийг харуулаад байх шиг байхаар нь гайхаад,тэр дороо зогсоод залаалж байгаа удганаасаа асуух гэсэн чинь буурлаа гаргачихаж гэнэ ээ.Залаалж байгаа зайран маань загнаад,удган маань аргаа барж байх шиг хэ хэ.Буурал маань буучихаад нутаг усаа үзүүлж байсныг мэдэхгүй л үргээчихдэг байгаа хөөрхий. Тэгээд түүдгийн дэргэд суугаад, өвөг дээдсүүд минь өдий насласан буурал үрдээ мэдрүүлээд буугаач гээд яагаад ч юм сэтгэлдээ хэлээд уйлж суулаа.Цаанаасаа нэг л харуусал төрөөд л,өөрийгөө голоод л уйлсан юм болов уу? бүү мэд,одоо болтол учрыг олоогүй л явна.Тэгээд итгэлгүйхэн хэнгэргээ нүдэж байтал нуруу дагаад нугасаар доошоо юм гүйж байгаа мэдрэгдээд, толгой хоёр тийшээ савчаад, гар өөрөө хөдлөөд л, бие минь суудал дээрээ үсчээд их сонин болоод л гар зогсчихдог байгаа. Зөвлөх удган маань босоод нүүр гараа угааж байсан тул санд мэнд яараад, охиныг минь буучихлаа оч гэж явуулаад, өөрөө сандран ирлээ. Би чинь сүнс гэдэг чинь хөл гартай, тэр нь хөл гарт мэдрэгдээд, миний сүнс гарч өөрийгөө хараад, оронд нь буурал бууж байраа солиод байх юм бодож байсныг яана. Одоо бодоход ёстой ичмээр, арга үгүй л бодит төсөөлөл, материалист сэтгэлгээ дээ. Яахав, яахав анхны юм бүхэн сайхан байдаг юм чинь. Охин минь сандран сүү аягалан барихад би мэгшиж уйлаад л сүйд болдог байгаа. Бүүр охиныг тэвэрч аваад уйлахыг яана. Дотор гайхсан баярласан хоёр сэтгэл зэрэгцээд байх шиг нэг л сонин. Хаана байгаа юм буурал маань, би өөрөө л хөдлөөд байх шиг. Энэ цаг үеийг их удаан хүлээлээ гээд л уйлах юм. Зөвлөх удган мэнд мэдэн золгоход талархаж гялайж байгаагаа илэрхийлээд цааш нь “хаан дээдсийнхээ үйлэнд хамжаа болж, харваа намнаанд нь халхлах бамбай болж” гэж ирээд баахан том үгийг толгой холбоод авч өгдөг юм байна, би өөрөө. Гэхдээ би өөрөө бишээ, толгой хүнд оргиод, хөдөлгөөн маань нэг л хөшүүн болхи, ядруу дуу байх юм. Яаж байгаагаа ч ойлгох шинжгүй, өөрт минь захирагдахгүй байгааг л мэдэрч байсан. Энэ бол яг л анхны төрсөн мэдрэмж, сэтгэгдэл билээ. Ингэж л анх удаа удмын буурал дээдсүүдээ буулгаж авч байлаа. Мөн нүдэнд минь уул тал харагдаад л, хаа нэгтээ огт танихгүй газрыг хараад нисээд байгаа шиг сэтгэгдэл төрж  байсан юм байна. Дараа нь учрыг асуухад буурал минь дагуулаад нутаг усаа харуулсан байна гэж залаалсан удган  багш маань хэлж байсан. Би чинь аав ээжийнхээ хоёр талаас буюу аавынхаа ясан тал, ээжийн цусан талаас цугт нь авч байгаа юм билээ. Ингээд буурал дээдсүүдээ буулган хүлээж аваад 6 сарын 1нд гэрлүүгээ буцаж явах замд чихэн дээр эр эм хүмүүс “Аяны шувууд” дууг дуулалдаад, машин хөгжимгүй бас би сонсгол муу болохоор гайхан сонсож яваад унтчихсан шүү. Хажууд жолоо барьж яваа охиноосоо асуухад мэдэхгүй байсан. Хий зүйл сонсоод таатайхан дугжирчихсан нь ёстой гайхамшиг болсон. Энэ бөө гэдэг гайхамшигтай ертөнцтэй лавхан танилцаж, суралцах үе ингэж ирдэг байжээ. Удмынхаа буурлыг буулгасан улаачийн эхний бодол, мэдэхийг хүсдэг зүйл нь бууж ирсэн буурлынхаа алдар нэр, ямар газар усанд аль нутагт амьдарч байсныг мэдэх гэж хичээдэг юм байна лээ. Би ч ялгаагүй тийм байлаа. Гэвч бүрэн тасрах гээчийг мэдэхгүй, үзээгүй болохоор хэлэх арга үгүй байна. Харин мэдрэмжтэй байгаа болохоор хэлэх гэсэн үгийг нь хааж боодог юм уу бүү мэд, элдэв асуусан зүйлд тэгсхийгээд хариулах юм билээ. Миний хувьд, залаалсан багш маань хаад хаадын  9 жононгийн нэг нь байгааг хэлсэн болохоор тэр буурлаа буулгаж билээ. Анхны удаа буурлуудаа мэдэрч буулгасан тэр өдрөө жонон өвгөө буулгаж ихэд баярласан шүү. Маргааш нь өглөөний цайгаа уугаад сууж байтал толгойд Харууцаг гэдэг нэр эргэлдээд ер болдоггүй, ямар учиртай нэр юм бүү мэд. Хаа нэгтээ уншсан ч юм шиг боловч огт мэддэггүй нэр байх юм. Залаалсан багшаасаа учрыг лавлахад таны жононгийн нэр шүү дээ, танд бодлоор тань мэдрүүлсэн байна. Үгүй ээ, ингэхэд би гэдэг хүн Улаан Ямаат овогтойгоо мэдэх ч хаадын удам судар гэж огт бодож явсангүй. Зөнгөөрөө үндэсний үзэлтэй болоод л Эзэн Хаан, 13-р зууныг өмөөрдөг гэж өөрийгөө боддог байлаа. Гэтэл удам судар нь болчихдог гэж байх юм даа.
Би гэдэг хүн Монголын нэгэн нэрт зохиолчийн гэрт ууган хүү нь болж төрсөн. Хэ хэ, нэр усаа нуугаад ч яахав дээ. Улаан Ямаат овогтой Дамдинсүрэнгийн Урианхай гэдэг хүний ууган хүү Ганхуяг байна аа. Улаанбаатар хотын 1-р төрөхөд 1960 онд мэндэлж, 8 сартайгаасаа хөхлүүш гэдэг өвчин тусаад 2 жил гаран эмнэлгээс эмнэлэг дамжин өвчин болгоныг ( өөрөөр хэлбэл шар өвчнөөс бусдыг) туссан гэж ээж минь хэлдэг байсан даа. Их л бие муутай хүүхэд байжээ дээ янз нь. Ээж минь анагаахын дээдийн 1-р дамжааны оюутан, аав минь Оросд 1-р дамжааны оюутан байхад би мэндэлсэн гэдэг. Намайг 8 сартай байхад хамаатны нэг эгч сүрьеэгээр өвдөж эмнэлэгт хэвтэхэд, миний үеийн хөхүүл хүүхэд нь үлдэхэд ээж хөхүүлдэг байжээ. Тэр хүүхэд хөхлүүшээр өвдсөнийг мэдээгүй байсан тул хөхөөр дамжин надад халдсан гэдэг. Тэд маань бурхан болцгоосон гэдэг ээ. Би эмнэлгээс шинэ өвчин аваад л өөр эмнэлэгт шилждэг байсан гэсэн. Стертомезин гэдэг тариа л их хийдэг байснаас сонсгол хатуурч муудсан гэдэг билээ. Ээж ядахдаа хадмындаа очоогүй болохоор хүүхдээ сахиад л, хажуугаар нь эмнэлгийн аяга савыг угааж өөртөө идэх юм олж иддэг байсан гэдэг. Ямар сайндаа дараагийн гарсан эмэгтэй дүүг маань хэдхэн хоногтой байхад нь хөхнөөс нь гаргаж эмээд минь өгч өсгүүлсэн гэдэг. Ёстой ээжийнхээ овсгоо, авъяас, хайр халамжаар тэр хүнд үеийг давж гарсан гэж хожим тэр үед үзэж байсан эмч нар хэлж билээ. 1976 онд тэр үеийн сайд нарын 2-р эмнэлэгт миний ээж ажиллаж байхад нэг настай эмч байсан. Тэр хүн ээжийн багш бас намайг үзэж байсан эмч юм байна лээ. Тэр настай эмч одоо наад хүүхэд чинь хүн болохоосоо өнгөрсөн, өөрийгөө зовоохоо больж үз гэж ээжид олон хэлдэг байсан гэсэнсэн. Огт амьд гарах боломжгүй нөхцлөөс амьд гарч, өдий том залуу болчихдог азтай хүү гээд ярьж билээ... Одоо бодоход энэ буурлууд улаачаа торгоон тогтоосон юм шигээ. Гэхдээ л яах ч арга үгүй миний ээжийн халамж, зүтгэл үнэмлэхүй хувийг эзэлнэ дээ. Хэдий хорь гаран жилийн тэртээ төрөл арилжаад, одоо үр наддаа онгод болон бууж ирсэн ч ээжийнхээ тухай дэлгэрэнгүй бичихийг маш их хүсэж байна. Гайхамшигтай сайхан ээжийгээ амьсгаа хураатал нь өргөж, тэтгэж, ачийг нь хариулж чадаагүй үр нь өөрийн түүх намтартаа дэлгэрэнгүй бичиж, нэрийг тань мөнхлөе.
Миний ээжийг Самдангийн Чанцал гэдэг билээ. Аав Самдан нь илээч бариач нутагтаа алдартай, ээж Янжин нь нутагтаа уран гэдгээрээ алдаршсан хүмүүсээс төрсөн Булган нутгийн уугуул иргэн. Дээрээ Сүрэн гэдэг эгчтэй, доороо Лхагваа гэдэг эрэгтэй дүүтэй, айлын дундах хүүхэд байсан. Зургаан настай байхад нь ээж нь өөд болж, тэр айлын хамаг ажлыг нуруун дээрээ үүрсэн, юм юманд авъяаслаг, цэвэрч нямбай охин байсан гэдэг. Гэр бүлийн нэг нууц задлахад ээжийг 10-р ангиа төгсөөд анагаахад ирэх үед нь сургуулийнх нь багш нар нь “Энэ Урианхай хаягдана даа, Чанцал дэндүү сэргэлэн” гэдэг байсан гэнэ лээ.Ээж аав хоёр минь нэг жил сургууль төгссөн ч аав маань 9 насандаа сургуульд орсон гэдэг. Ээж минь надаас болж сургуулиа орхисон ч хожим 30 гарсан хойноо анагаахын дунд, сувилагчийн сургуулийг дүүргэж, төрийн ордон болон сайд нарын эмнэлэгт насан өөд болтлоо ажилласан юм. Монголын анхны загвар өмсөгч,сайхан бие цогцостой,бардам алхаа гишгээтэй,нүүрэндээ одооны бүсгүйчүүд шиг оо,энгэсэг түрхдэггүй,тухайн үедээ гайхамшигтай загвар өмсөгч байсан гэдэг. Анхны эмэгтэйчүүдийн волейболын шигшээ багийн тамирчдын нэг, сайхан дуулж, бүжиглэдэг байсан шүү. Маш их ажилсаг, чанга хатуу, өрөөл бусдын төлөө хамаг байдгаа зориулсан үрэлгэн, хайр халамжаа илгээсэн ачтан, хатуу зөөлнийг тэгшилсэн дарь эх байсан даа. Дүү бид нар мөн ч их индүүний залгуураар ороолгуулдаг байж билээ. Өвөө, эмээ, ах, дүүс, хамаатан садан, найз нөхөд нь ээжийг очих сургаар их цэвэрлэгээ хийдэг байсан гээд боддоо. Манай гэр бол ярих юм биш, өдрийн гурван удаа чийгтэй цэвэрлэгээ хийдэг, шал гэж мебель шиг гялалздаг айл байлаа. Дүү бид нар хуваарьтай хийдэг ч ихэнхдээ би бултдаг байв. Ээж аавын цалин хангалттай өндөр байдаг байсан ч бүгд ээлжийн хувцасгүй шахуу, хоол унд ердийн хэрнээ маш амттай, ялангуяа банштай ногоотой шөлийг хэн ч хийж чадахгүй давтагдашгүй сайхан амттай хийдэг байлаа.Найз нөхөд нь ээжийн ногоотой шөлийг идэх гэж цугладаг байсан ч юм шиг хэ хэ, дундаж амьдралтай өртэй л байдаг айл байв.Зах зээлд орж олон гадна дотны зоогийн газар нээгдсэн ч тэр үед ээжийн минь хийж байсан,элдэв амтлагчгүй хэрнээ сайхан амттай банштай ногоотой шөлийг олж идэж чадаагүй явааг бодоход,ээж минь мундаг тогооч байв уу,одооны гадаад дотоод тогооч нар чадваргүй юм уу бүү мэд дээ. Ээж л амьдрал нь тааруу ах дүүс, энэ тэр хүмүүс рүү цацчихдаг, тэгээд өөрсдөө өр тавьдаг байсан байгаа юм. Хамаатан садан, ах дүү нар бүгд л ээжийн гарыг хардаг байсан юм уу бүү мэд. Ажлаасаа ирээд бидний хиртэй хувцасыг угаагаад л, өглөө хичээлд явахад индүүдээд жин тан тавьчихсан байдагсан. Хэлхээ холбоо, нүх сүв ихтэй хүн байсан даа. Одоогийн ойлголтоор бол хамгийн шилдэг менежер хүн байсан бололтой. Тухайн үед баяжих, илүү юманд шунах гэсэн ойлголтгүй, байгаагаа бусадтайгаа хуваачихаад адилхан борог байсан юм шиг. Жаахан аминчхан нь арай л өнгөлөг байсан юм уу гэж бодохоор өршөөгөөрэй. Нэг удаа дөнгөж зах зээлд орсон эхний жил ээж минь хорт хавдраа эмчлүүлэх гээд хавдар судлалд хэвтсэн эхний долоо хоногтоо эмнэлгийг тэр чигээр нь босгон хөдөлгөж их цэвэрлэгээ хийлгэсэн байдаг. Бид нар эмнэлэг байж ямар балиар юм бэ гэж байсан чинь дараа очиход гял цал болсон байж билээ. Хүний, өөрийн олон ч хүний өвчин, шаналлыг хуваалцаж, асарч сувилж, өргөж тэтгэж нүд аниулсандаа хөөрхий. Маш дайчин, тусархаг байж дээ. Тэгсэн болоод л өөрөө нүд анихдаа олон хүний нүдийг норгож, үдүүлсэн дээ. 1991 оны 3 сард хөдөөлүүлэхэд 20 гаран машин гарч, тусгай хамгаалалттай замын хөдөлгөөн хааж, цайллага нь Улаанбаатар ресторанд(анх удаа Монголд болсон цайллага)               болж, бид 250 хүнээр бодсон чинь илүү олон хүн ирсэн билээ. Монголын бүх ажил салбарын хүмүүс ирсэн. Ялангуяа яруу найрагч Дашбалбар онцгой сайн үйлчилж, хойдхыг нь Бакула Ренбүчий уншсан гээд боддоо. Тэр болгон ээжийн минь өөрийн нь буян байждээ гэж хожим боддог байсансан.Хожим хамт ажилладаг байсан хүмүүс нь дурсахдаа:Чанцал эгчийг ээлжтэй байх үед сайд нарын эмнэлгийн улс төрийн товчооныхны хэвтдэг тасагт дураараа сэлгүүцдэг өвчтөн байдаггүй байсан гэдэг.Тэр үед сайд дарга нарын ар гэрийн хүмүүс хэвтэж байхдаа их дураараа загнаж,эмнэлгийн ажилчдын шаардлагыг биелүүлэхдээ хойрго,ааш муутай байдаг байсан гэдэг.Харин ээж омгийг нь дардаг байсан гэдэг дээ.Одоо бодоход зөвийн өмнө хүн хүчгүй байдаг,харин тэрийг долгинолгүй нүүрэн дээр нь хэлж чаддаг байх л зориг бөгөөд сайн үйлс юм байна даа. Бидний амьдрал нурах шиг болж билээ. Би гэдэг хүн өвчтэй байхад нь ч эргэж тойрох нь бага, эхнэр минь хэдхэн хоногтой нялх биетэй байсан болохоор мөн л орж гарч чадахгүй,хааяахан ороход одоо бушуухан гэр рүүгээ яв,нялх биетэй охиныг минь сайн асар,гам сайн бариулахгүй бол нялхаараа насны өвчин хуучтай болчихно гээд ээж минь өөрөө хөөгөөд байдаг байлаа. Ганц охин дүү минь өөрөө эмнэлэгт, аав минь ганцаараа асарч, эрэгтэй дүү минь орж гардаг байсан билээ. Би арван жилээ төгсөөд Орос улс руу сургуульд явсан ч хөөгдөж ирээд, цэргийн алба хаагаад, улсын хангамжийн газар ажилладаг байлаа. Төгссөн сургууль боловсролгүй болохоор надаас болж аав ээж хоёр минь хааяа муудалцдаг байсан юм шиг байна лээ. Ээж намайг их өмөөрдөг байсан гэсэн. Хожим аав минь дурсан ярьж байсан. Одоо бодоход аав бөөгийн удмаа таслуулах гэж ламаар их явснаас болчихов уу гэж ойлгодог. Намайг цэргээс халагдсан хойно, дараа жил нь эрэгтэй дүү минь Ленинградад сурч байгаад галзуурч ирсэн. Мөн охин дүү минь түүнээс хойш мөн удалгүй галзуурч, ээжийг нас барах үед дахин эргэж хэвтсэн байв. Ээжийг өнгөрсний дараа жил эрэгтэй дүү дахин өвчин нь сэдэрч, эхнэрээ санаандгүй хөнөөгөөд шоронд оров. Би гэдэг хүн сэхэл авалгүй жилд 5-7 өдөр эрүүл байдаг архичин болов. Ажил үйл бүтдэггүй, толгой өөд харахгүй хэрнээ гуйлгачин болчихолгүй л өдий хүрч ирлээ дээ. Амьдралын гомдол, уураа эхнэр хүүхэддээ гаргасан тийм нэгэн байж дээ. Жаахан өөдөлж ирээд л нурчихна гэдэг тун гомдолтой шүү. Аав минь жил бололгүй дараагийн ханиа сонгоход тэр нь бидний танил, ээжийн минь хуурай дүү байсан ч хүлээж авахад хүнд байлаа. Ээжийг минь ийм хурдан мартлаа гээд л энэ тэр болоод мөн ч их цамнаж, тангараг тасрах нь холгүй болж байсан шүү. Бүх л амьдралынхаа турш ээжийн гарыг харахаас өөр юу ч хийж үзээгүй, бичихээс өөр юм мэдэхгүй хүн ч аргагүй дээ гэж сүүлд нь аавыгаа ойлгосон доо. Сүүлийн хань нь ч сайн асарсан шүү аавыг минь.
Миний хувьд, муу эр эхнэр хүүхэддээ эрэлхүү гэгчээр агсан тавьсан, амьдралдаа идэвхи нь суларсан амьтан болж хувирлаа. Энэ бүхнийг минь дааж тэсвэрлэж, өдий болтол хамт байсан ханьдаа баярлаж явдаг даа. Сайн сайхан байхад хамт байх ч нэг хэрэг, амьдрал гудайж, ааш араншин өөрчлөгдөж, өөрт нь төвөгтэй болохыг тэснэ гэдэг өөр хэрэг шүү. Амьдралд аль маргаж, хэрэлдэж, ам зөрөхийг хэлэхэв. Гэсэн ч тэр бүгдийг даалгүй сарнисан амьдрал өчнөөн байдгийг  хэлж барахав. Хэрэв бид салцгаасан бол би ч шууд гудамжинд гарсан байх даа, аймшигтай шүү. Хүн заавал нэг үйлийн төлөө (тэр нь их бага байх нь хамаагүй) төрдөг гэж боддог. Миний үйл одоо л эхэлж байх шиг. Удмын буурлуудаа хүлээж авна гэдэг нэг талдаа сайхан ч, нөгөө талдаа маш их хариуцлага ирж байгаа юм байна. Улаач бүр өөрийн буурлуудыг зөв, мөн чадалтай гэх боловч бусдын буурлуудыг хүндэлж, улаач улаачаа хүндлэн нэгдэлтэй харьцаж байх хэрэгтэй юм байна. Өвгөд дээдсүүд минь тухайн цагтаа ямар үйл, үзэл бодол, зарлиг тушаалаар хоорондоо өш өвөрлөн дайтаж дайсагнасан ч өнөө цагийн улаач нар урьдын өш хонзонг цайруулж эвлэлдэн нэгдэж, эрдэм чадлаа хуваалцан ирэх цагийн буулганд зүтгэх хэрэгтэй санагдлаа. Энэ өсийг өвгөд дээдсүүд минь тавьсан ч өнөө цагийн бид эрүүл ухаанаар ойлгож, энэ Монголоо хүчирхэг болгох үйлэнд онгод тэнгэрүүдээ хүртэл нэгтгэх цаг иржээ гэж ойлгож байна. Тэнгэрийн оройгүй их эрдэмд шамдах үйлэнд дөнгөж хөл тавьж, мэдэхгүй чадахгүй их байгаа ч ямх ямхаар суралцан ахина гэдэгтээ итгэл төгс байна аа. Мэддэг, чаддаг олон удган, зайрангууд минь ур ухаанаа харамгүй зааж өгөөрэй. Би ч өөрийнхөө мэдэж, ойлгосныхоо хэрээр та бүхэнтэйгээ хуваалцаж байх болно. За, түүхээ цааш үргэлжлүүлье.
Гэртээ ирээд хаадын удмын хэлхээг интернетээр уншин баясаж, өөрийн буурлуудаасаа алдар нэрийг нь шалгаан их л юм болов. Мэдрэмж байгаа болоод тэр үү, хугацаа нь болоогүй болоод тэр үү хэлэхгүй их зовоов.Ном зохиолоос аваад элдэв зүйл гарчиглах дургүй өнөө цагийн хүүхдүүд минь,Нууц товчооноос аваад л түүхийн номын хорхойтон болж салахаа болив.Тэдний гарын дор интернет буюу цахим өртөө гэж сайхан бэлэн ном байх юм даа.Энэ тэндээс ухаад л амархан гаргаж ирээд л унших юм.Бидэнд мэдэх нь Харууцаг Дүүрэн гэдэг нэр л байв.Өөр номонд Дүүрэнтөмөр гэж байх юм.За тэгээд л энэ өвгөөсөө шалгааж өгнө дөө.Шууд хэлж өгөхгүй,баахан юм ярьж таавар таалгаад хэлж өгөх янз алга даа.Бид яахав,үр хүүхдээс нь аваад нутаглаж байсан газар,хүүхдийн тоо,хатны нэр,амьдрал тэмцэл гээд асуухгүй сэдэв гэж байхгүй дээ.Энэ буурал маань сайхан инээдтэй,ааш зан сайтай,тоглоом наргианд дуртай,хөгжилтэй өвөг билээ.Ер нь манайхан их төлөв,намбалаг буурлууд байдаг даа.Манай гэрийнхэн бүгд л түшээ хийдэг болохоор элдвийн зүйл асууна.Тэр болгонд нь буурлууд таавар таалгаж,инээдэм болж баясна.Нэг л сайхан инээд халгисан гэр болдог байгаа...хэ хэ.           
















Төрөл арилжсан минь
Миний бие тэр нэгэн учрал хүртэл элдэв шашин шүтлэг үгүй, ёстой нэг дур дураа голохгүй дунд чөмөг сүүжээ голохгүй гэгчээр бодсон санаснаа чөлөөтэй ярьж хийн, зоргоороо тонгочиж,дарга даамлуудаас ч ширвээтэлгүй санаагаа хэлж,тэрслүү үндсэрхэг үзэлтэн хэмээгдэн явлаа.
2011 оны 9 сарын дундуур талийгаач дүүгийн минь хүү бөөгийн чанар дээр минь ирнэ үү гэсэн хүсэлт ирүүлдэг юм байна. Энэ хүү маань бөө болоод 2 жилийн нүүр үзэж байгаа боловч буурлуудаа биедээ буулгаж хүлээн авч чадаагүй дандаа багшийнхаа биед буулгадаг гэх юм. Би ямар бөө гэдгийг мэдэх биш, бас шүтэж явсан биш. Гэхдээ манай удам бөөгийн удамтай гэдгийг мэддэг боловч сонирхож явсангүй. Аав минь бөөгийн удмаа таслуулах гэж гурав дөрвөн ч удаа лам хараар явсан тухай сүүлд мэдэж билээ. Бөөгийн удмаа таслуулна гэдэг нь удам судраа хүлээн зөвшөөрөөгүйтэй адил бөгөөд улам догшируулж, өөрсдөөсөө холдуулах алхам болдог, түүнээс гадна лам хараар яваад  удам судар тасарна ч гэж үгүй, тэрний оронд хайрлан хүндэтгэж явах хэрэгтэй юм байна гэдгийг ухаж ойлгосон билээ. Би элдэв зүйл уншиж сонирхдог ч бөөгийн тухай зарим нэг зартай мундагчуудын домгийг гарчиглаж байснаас цаашгүй байлаа. Ингээд чанарт нь очсон боловч тэр өдрөө болсонгүй, маргааш нь болохоор хойшлогдсон тул орой нь нэг шил 0,75 л эзэн хааны нэртэй хар шошигтой архийг ганцаараа хүртээд дугжирваа хө. Маргааш нь хүү биедээ залах гэж хэд оролдоод бүтсэнгүй тул багш нь өөрийн биедээ залдаг юм байна.Багш нар нь Налайх дүүргийн Базар гэдэг нүдэнд дулаан тохьтой өвгөжөөр буриад зайран,Дугараа гэдэг нүдэнд  дулаан хижээл насны удган нар байсан.Өглөө нь намайг архи үнэртүүлэн байхад,та бид таарахгүй улс байна гэж архийг үздэггүй бололтой хэлэв.Дараа нь тэнд байсан хүмүүст эрчим өгөх гээд алгыг нь дээш харуулан суулгахад надад юу ч мэдрэгдсэнгүй. Тэгээд бууж ирсэн нэг хүнд, улаач хүү амар мэндийг нь мэдснийхээ дараа намайг танилцуулахад чухам тэвэрч аваад л, мэгшээд нэг л сонин байв. Би ямар урьд өмнө бөө дээр очиж байсан биш яаж мэдэхэв. Тэр багш нь жүжиглээд байгаа ч юм шиг хэ хэ. За тэгээд олны аяыг даган томоотой байж, миний удмынх болохоор бас чиг хэд гурван зүйл асууж авсан даа.
Тэр үед хэлснээс нь: “Бор дарснаас холд, бодол оюунаа цэгцэл, үйлээ одоо эхлэхгүй бол оройтох нь байна” гэсэн үгс,  мөн мануусын мандан бадрах цаг ирсэн гэж хэлсэн нь санаанд үлдэж дээ. Энэ нь удмын бид юм уу, Монгол улсаа хэлэв үү гэдгийг тэр үед ялгаж ухаараагүй л үлдсэн билээ. Эдгээрийг хэлсэн хүн бол удмын маань сүүлийн бөө 1965-1966 оны үед нас барсан, миний өвөр дээр нь эрхэлж байсан Ренчиндорж гэдэг авга өвөө маань байсан. Ренчиндорж авгын аав Цэрэндаш мээрэн өвөг минь нутаг усаа даасан том зайран хүн байсан бөгөөд Хатанбаатартай цуг Хятадын хар цэрэг, баруун зүг цагаантан Бакич нартай байлдаж явсан Цэрэндаш баатар гэж нутаг хошуу олондоо хүндлэгддэг хүн байсан. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтээр баригдаад байцаагдсан юм шиг,тэгээд суллагдан нутгийн зүг явж байх замдаа өөд болсон гэдэг. Түшээт ханы нутаг чин ван Ханддоржийн хошуу Хан Жаргалант хайрхан, Чачиртын шар ширэнгээр нутаглаж байсан Улаан Ямаат омгийнхны сүр чадалтай Зайран удгадын угсаа, Гал бүрэн, Дөл бүрэн, Өлзий бүрэн хайрхдуудыг тахьдаг байсан эзэд нь миний өвөг дээдсүүд юм билээ.Миний өвөг дээдсүүд үе удмаараа бөө,шилийн сайн эрс явсан гэх түүхийг өмнө нь сонсож байсан тул бөө гэж юу байдгийг судлан сонирхох хүсэл төрсөн билээ. Аавд Налайх явсан тухайгаа хэлэхэд,чамайг нэг бясалгадаг ӨвөрМонгол хүнд үзүүлсэн чинь өөрийн буянаа бараад,өвгөдийн буянаа зараад дууссан,одоо үр хүүхдийн буян тогтох нь уу,үгүй юү бүү мэд гэлээ гэв.Голомтийн,галын гээд юу юу ч гэлээ олон засал хийлгэ гэдэг байгаа.Хүний амьдралыг нэг бясалгагч мэдээд байдаг нь ч юу билээ,шашин хийдүүд ч хүний зам мөрийг мэдээд байдаг ч юу билээ гэсэн шүү юм бодоод,хөх инээд хүрч аавтайгаа жаал маргаад өнгөрсөн юм.
2011 оны 10-р сарын эхээр цахим ертөнцөөр аялах хүсэл төрж, хүүгээрээ заалгаж аваад бөө гэж бичин нэвтрэхэд уншиж баймаар олон сэдэв гарч ирдэг юм байна. Тэр олон дундаас Эзэн Чингис Хаантай ярилцсан тухай бичлэг өөрийн эрхгүй сэтгэл, нүд хоёрыг зэрэг татсан билээ. Хавар Эзэн Чингис Хааныг маш тодоор зүүдэлсэн билээ. Зүүднийхээ тухай байнга боддог байсан ч тэгэсхийгээд мартсан байсан байжээ. Тэгээд тэр бичлэгийг сонсоод, өөрийн минь цээжин дотроос хөөр баяр ч юм уу, хүлээлт ч юм уу тийм гэж хэлэхийн аргагүй нэг зүйл хөвсөлзөөд байлаа...
Хаан дээдэс минь хажууд бүүр миний чихэн дээр хэлээд байгаа ч юм шиг сэтгэгдэл төрүүлж билээ. Сонирхуулахад, хүүгээрээ нэр усыг нь хайлган фээсбүүк гэдгийг нээлгэж аваад, ганцаараа ганц шил сархад задалж байгаад л анхныхаа бичээсийг явууллаа. Хариу нь бичигдээд ирдэг гэхээр хүлээгээд, сууж байлаа. Ингэхэд би ямар учиртайг мэдэхгүй ч Эзэн Хааныгаа болон 13-р зууны үеийг бусдаас их өмөөрдөг, хамгаалдаг байж билээ. 10 жилд сурч байхдаа сурах бичигт байдаг сонгодог зохиол болон түүхийг бүрэн эхээр уншсан байдаг байлаа. Манай түүхчид гадныхны үгийг их дагадаг, тэдний үгийг үнэн болгож мөрддөг их сонин сэтгэлгээтэй шүү. Тэр бүгдийг уншихаар уур хүрдэгсэн. Урлагийнхан ч ялгаагүй дээ. Оросын зохиолч Яны бичсэн Бат хаан номонд л ганц Сүбээдэй жанжныг өрөөсөн нүд нь харалган гэж бичсэн байсныг шүүрч аваад л кинондоо өрөөсөн нүдийг нь таглаад авах жишээтэй. Мөн саяхан гарсан “Хөх илдний очис” ч билүү зохиолд мөн л мэлмий гэмтэлтэй бичигдэх жишээтэй. Гэх мэтээр хөөгөөд байвал ихээхэн хөвөрнө дөө. Баларч байна шүү, хаашаа хадуураад явчихавдаа. Хариу хүлээгээд сууж байхдаа яаж зүгээр байхав балгасан шигээ талыг нь хүртээд байтал хариу ирлээ. Сандарсандаа би санаагаа ойлгуулж чадалгүй хоёр талаасаа жаахан үл ойлголцов уу яав, бас чиг шарлахав уу буруу болоод явчихдаг байгаа даа хөөрхий. Ингээд хоёр гурван хоног үргэлжлүүлэн харьцсан тул гэрт минь алсын зайнаас засал хийх шийдвэрт хүрснээр миний, хаан дээдэс болон Аянга удгантай танилцах түүхийн эхлэл тавигдаж билээ. Нэг сонин гайхалтай зүйл нь амьдралдаа үзэж байгаа ч үгүй мэдрэмж гэх юм уу бие дээрээ нэг зүйлийг мэдэрсэн юм. Тэр нь юу вэ гэхээр Аянга удганд өөрийнхөө талаар сайхан сэтгэгдэл төрүүлэх, нөгөө талаар баахан ёсгүй аашилснаа цайруулах санаатай биеэ жаахан магтасхийгээд сайн талаа бичээд явуулчихсан юм. Хүү маань цахим дээр суусан тул арга үгүй эрхэнд зурагтаар Солонгосын Тэ Жү Ён киног үзээд сууж байтал бие их хачин болоод нүүр ам халуу оргиод л, бие амьсгал давчдаад байж суух арга үгүй боллоо. Өмнө нь ер тэгдэггүй болохоор гайхсандаа эхнэр хүүхдүүдээсээ асуухад зүгээр байна гэх юм. За хөөрхий цус харвана энэ тэр нь болох гэж байгаа юм болов уу гэж бодоод орондоо хэвтэх санаатай хариу ирсэн эсэхийг шалгатал” бид мэдэж байна аа, сая манайхан наагуур чинь шалгаад ирлээ гэсэн” хариу ирсэн байлаа. Өө за ингэж мэдрүүлдэг юм байна даа гэж бодоод орондоо хэвтэж билээ. Маргааш нь бэлдэх зүйлсээ бэлдэж аваад заслаа хийлгэж билээ. Бэлдэх юм нь сүү, 1 шил архи, боов шоовхон л байлаа. Харин засал хийлгэж байхад ёстой мэл гайхаж цэл хөхрөнө гэдгийг үзсэн дээ. Яаж тэгэж мэдээд байдаг юм, тэр энэ тэглээ ингэлээ одоо сүү уу, архинд шүлсээ асга гээд л хэлээд байсансан. Амьдралдаа анх удаа бөөгөөр засал хийлгэж үзэж байгаа болохоор биширсэндээ биширсэн.Миний шүлс асгаран гоожоод л,нуруунд хүнд зүйл даран нухаад байх шиг,хамаг бие нэг л хүнийх юм шиг байж байгаад зүгээр болдог юм байна. Заслаа дуусаад Аянга удган маань гэрлийн өргөөний болон өөрийн блогийн хаягаа өгөөд уншаарай гэж хэлээд салсан даа. Би гэдэг хүн ямар ч өртөг төлөөгүй, өргөл барьц өргөлгүй заслаа хийлгэж авсан тул маадгар үлдсэндээ. Миний биед мэдрүүлж үлдсэн болгон ёстой гайхамшиг байсан. Аянга удганы блогтоо нэг танхай нөхөртэй үзэлцээд, сайдсан тухай бичсэн хүн нь би юм даа. Архи дарсанд шунамхай би гэдэг хүн тэр өдрөөс хойш сархад гээчийг хэрэглэх нь байтугай огт амсдаггүй болсон нь миний амьдралд гарсан томоохон өөрчлөлт болсон доо. Архи битгий хэл шар айраг, оргилуун дарс ч хоолой давахгүй болж төрөл арилжив. Хэлсэн дагуу нь гэрлийн өргөөнд орж, удганы блогийг уншдаг нэгэн боллоо.Өргөөнийхөө залуусаар заалган хэрхэн сэтгэгдэл бичих, хэрхэн харилцах, яаж пост оруулах гээд л компьютертэй холбоотой аргад суралцаж, арай мэдэмгүйгээ хүүхдүүдээ албанаас нь ирэхээр асуусаар олон найз нөхөдтэй болсон нь бас нэгэн өөрчлөлт боллоо. Агсан согтуу тавихгүй болохоор ар гэр минь ч амар амгалан болоод нэг л таатай даа. Урьд өмнө элдэв зүйлийг нэг их тоодоггүй нийгмээс өөрийгөө тусгаарласан зожигдуу бас сархад хүртдэг байсан болохоор бөөн алдаа, дан л загнуулах тул идэвхи султай л амьдарч байж дээ зайлуул. Танхай балчир нэрийг хаан дээдэс минь хайрласан болохоор энэ нэрэндээ дуртай гэж. Ингээд л унших дуртай болохоороо блогоо уншсаар л... Зарим үед өөрөө дотор нь орчихсон юм шиг, заримдаа гаднаас нь өөр хүний нүдээр шоолж ч үзэх сайхан даа, нэг л дотно сэтгэгдэл төрдөг юм.Удганы минь тухай  зарим хүмүүс бичихдээ, гэнэн хүмүүсийг уургалсан, мунхаг нь даган хошуурсан гэх юм ... Миний хувьд амьдрал хэрэгцээгээр тааруу байсан ч оюуны хувьд нилээд цэвэр явж ирсэн гэж боддог. Монгол Улсын нэртэй бичгийн хүний хүүхдийн хувьд дэлхийн сонгодгоос аваад гүн ухаан сэтгэлгээний бүтээл багагүй уншсан тул наана цааныг ялгаж салгахтайгаа насан дээр байгаагаа бодохоор мунхаг, гэнэнд тооцогдомгүй дээ. За энэ ч яахав.Ингэж өргөөнийхөнтэйгээ бужигналдан “ТЭНГЭР ТЭНГЭР ТЭНГЭР МОНГОЛ МОНГОЛ МОНГОЛ ГАЗАР ГАЗАР ГАЗАР” дуудлага үгээ хэлж, нар сар амьтайг батлах гэж зураг авч байлаа. Дуудлагаа хэлээд нар луу харсан хамгийн эхний өдөр нарнаас бэхэн ягаан өнгөтэй чиглэл заасан сум харагдлаа. Тэр сумыг дагуулан харсан чинь Монгол дээлтэй эрэгтэй хүний дүрс харагдахад мэл гайхаж, цэл хөхрөв. Зургийн хэрэгсэл далд байсан тул баримтжуулж чадаагүй билээ. Наран ээж тааламжтай сайхнаар ээн байсан 10 сарын 20-дын үед тагтан дээрээ ганц майктай байхад бие халуу оргин, биеэр ямар нэгэн урсгал гүйгээд байгаа юм шиг хөлс гарч, даарахыг мэдэхгүй зогсож байлаа. Урьд нь огт мэдэрч байгаагүй тийм сайхан мэдрэмжийг мэдэрч, цээж болон ходоод хавьцаа халуу дүүгэж байсан. Хүүхдүүдээрээ зургийн аппарат хэрэгсэл ил гаргуулсны дараа нар, сарны зургийг хангалттай авсан. Өмнө нь байгаль амьтай гэдгийг мэддэг уншдаг байсан ч нар, сарыг ийм байдлаар амьтай, ингэж нөлөө үзүүлдэг гэж бодож ч явсангүй. Материалист ухамсраар хүмүүжсэн тул аливаад барагтай итгэхгүй, шинжлэх ухааны нотолгоо, логик сэтгэлгээг нэхдэг байсан тул сар нарны зургийг олон янзаар нэг дор нэг байрлалаас дуудлагаа нэг хэлж, нэг хэлэлгүйгээр янз янзаар нэг л зургийн хэрэгслэлээр олон зураг авсан. Тэр бүү хэл талбай дээр очиж зурагчинд учраа хэлж, тэр хүний мэргэжлийн аппаратаар хоёулаа авч, ялгааг нь үзэж байлаа. Учир юу гэвээс аппаратны линзний тусгалын өөрчлөлт байж болзошгүй гэж үзээд туршиж байлаа. Яах арга үгүй хүн хүнээсээ, дуудлага хэлсэн хэлээгүйгээсээ хамаарч өөр өөр зураг гарч байлаа. Тэр хүний дүрс гардаг өдөр бас Монгол бичгээр бичсэн “ТЭНГЭР” гэдэг үг, мөн олон өөр дүрс, тэмдэгт нарнаас нил ягаан туяагаар урсан гарч байсан шүү. 11 сард Аянга удган өөрийгөө босгосон багштайгаа очиж уулзахыг зөвлөдөг юм байна.Би ч учрыг олоогүй болохоор тоолгүй хоног хугацаа өнгөрсөөр л... 11 сарын дундаас арай хойно аав дээрээ очиж архиа хаясан тухайгаа хэлэхэд баярлаж байгаа гэдэг жигтэйхэн, уйлж байж билээ. Мөнгө төгрөг өгдөггүй хүн чинь 10,000 төгрөг өгч тамхи юм уу, ном аваарай гээд өгч билээ хөөрхий. Тэр үед аавыгаа ямар ихээр хайрлаж, өрөвдөв дөө. Ямар ч байсан амьдад нь баярлууллаа даа гэсэн бодол төрж, миний нүднээс урсдаггүй нулимс минь урсан мэлмэрч байсансан. Урьд өмнө нь болохгүй байгаа амьдралдаа уур хүрч, дотогшоо мэгшдэг байсан нулимс минь гадагшаа урсаж билээ. Зарим үед ингэж уусаар яваад амиа хорлоод үхмээр санагддаг байсан ч ямар нэгэн зүйл тогтоон торгоож, гудамжинд согтон унаж, тэнэмэл явуулалгүй чангааж байлаа. За за цааш муу муухайгаа бичээд яахав дээ, наддаа үлдэгдээ. Тэгээд аав минь  сонин болгож нэг бөө, ах дүү болсон тухай дуулгалаа надад. Тэр бөө нь Булган нутгийн хүү, онгод тэнгэр нь аавтай хуурай ах дүү болохыг зааж, манай онгод буурлуудтай дээд тэнгэртээ зөвшөөрөлцсөн тухайгаа ярьсан нь, Аянга удганы багш Өлзийхутаг зайран байлаа. Аав минь сэтгэлээ хэрхэн ариусгах,яаж бодол оюунаа цэгцлэх гээд л өөрийн мэдэх уншсан бүхнээ заан хэлж,би анх удаа аавынхаа үгийг чин сэтгэлээсээ анхааран сонсон суусан мартахын арга үгүй сайхан өдөр болсон доо.Урьд нь би ихэвчлэн хэдэр аашилж,яриа минь хэрүүл болдог байсан юм.Олон сайхан эрдэмтэн мэргэд,ухаантнуудын яриаг орон гэртээ сонсож байсан ч цагийн урсгалд автан нөгөө чихээрээ гаргаж байж дээ.Олон сайхан урлаг соёлын мартахааргүй Дашхүү,Жамсранжав нар,дуучин Зориг,аяны шувуудын Төмөр,уянгын дуучин Төмөрхуяг,Баасанжав гээд л хүмүүстэй хатуу сархдын ширээнд үгсийн сайхныг урсгаж ч явлаа,эгэл боргил хэн ч мэдэхгүй нэгэнтэй ч нударга зөрүүлэн нөхөрлөж даварч ч явлаа,орон шоронд орсон,өвгөнтийн гэхтэй нь тааралдан домог ярин үлгэр зохиож хүүрнэлдэж ч явлаа.Сайхан үйл байхгүй буруут болон загнуулах ч тийм амар даваа биш шүү.Эхлээд гайгүй байдаг ч яваандаа дандаа л намайг харахдаа мууг минь дуудаж,буруу тохох гэлээ гээд л уураа баран байдаг байж билээ.Одоо бодохоор өөрөөсөө ичих юм даа.Энэ бүхнийг бичиж байгаа минь,иймэрхүү амьдралыг туулж өнгөрүүлсэн хэн нэгэн байгаа бол эртхэн өөрийгөө татаж аваарай.Эд баялаг,хөрөнгө дутуу байгаа ч аз жаргал,сэтгэл дүүрэн байдал таныг тойрон эргэлдэж хүлээж байдаг шүү.Та тэрийг харахгүй,өөрийн буруу бодлоороо хаачихаад,өөртөө төвөг удаад байдаг юм байна гэдгийг хэлэхийг хүссэн билээ.Миний амьдрал одоо шинээр эхэлж байгаа шиг догдолж байна даа. Арван жилээ төгсөөд Орос улсад сурахаар явсан ч архи зодоон,хичээл таслалт гээд базаахгүй байсаар хөөгдөөд ирсэн.Ирээд байрныхаа цэргийн зарлан дуудах ирсэн хүүхдүүдтэй архидаж яваад цэргийн комиссоор орж хэл сураггүй цэрэгт явчихав.Цэрэгт очоод арай л торгуулийн суманд явчихалгүй гурван жилийг авч халагдсан даа.Рот,штабын дарга нар хүүгийнх нь сахилгыг сайжиртал аавыг нь ангид авчирч байрлуулна гэж ярьдаг л байсан даа.Эргээд бодохоор зүгээр байсан ч юм шиг,зүггүй байсан ч юм шиг хэн мэдэхэв дээ.За тэгээд ажлын талбарт гарч хөдөлмөр хийх болж,сургуульд явахдаа харъяалагдаж байсан яам дээрээ очтол өмнөх сурсны төлбөрөө төл гээд Баянхонгор аймаг руу цөлдөг байгаа.Тэнд нь очоод ажилласан чинь хэрүүлч,архичин,мөрийтэй тоглоомчин,авгай хүүхний хөнжлийн сэжүүр татсан нэр авчихсан тууж явж байхад,дадлагын ажил хийх гэж ирсэн өндөр гоолиг сайхан оюутан охинтой танилцан,хурим найр ч хийлгүй нэг гэртээ орсон нь одоогийн минь хань,хоёр хүүхдийн минь эх билээ. Архангайн харьяат бүсгүй хаа байсан хотын хар юмтай Баянхонгорт танилцаж,гэр бүл болно гэдэг амьдрал ямар баян учигтай гэдэг нь харагдаж байгаа биз дээ.Харин хань ижилтэй болсонд аав ээж,төрөл садангууд овоо баяртай байсан байгаа юм даа.25 хүрсэн хүнийг одоо л засарна гэж бодоцгоосон биз дээ.Гэтэл хүний нэгэн бүсгүй үр зовох гэж байдаг,ороо бусгаа амьдрал гэж зэвүүн шүү.Одоо жаргаана даа хө.